Danas odatle kreću vozovi, ali pre 100 godina ovaj deo Beograda je nazivan „živi čir na licu prestonice“

Jatagan Mala je nekada bila siromašno naselje u i deo Beograda, poznat po uskim ulicama, malim, nelegalno sagrađenim kućama i živopisnom životu.

Ime je dobila po “jataganu,” turskom maču, a simbolizuje njenu burnu prošlost.

U ovom delu grada živeli su radnici, zanatlije, ali i ljudi s margine društva. Tokom 20. veka, područje je bilo poznato po kriminalu i sukobima s vlastima. Na kraju, naselje je srušeno, a stanovnici preseljeni. Danas je to deo beogradske istorije koji i dalje intrigira svojim karakterom i pričama iz prošlosti.

Kako su mnogi pokušali da rekonstruišu, Jatagan mala se prostirala na padinama Maleškog brda, tj danas ispod Karađorđevog parka, duž današnjeg Bulevara oslobođenja i Veterinarskog fakulteta, sa jedne strane, i produžetka Deligradske ulice, sa druge strane – dosežući sve do Autokomande. 

Kako je navelo Vreme u jednom tekstu, jedan Beogradski list je u jednom svom tekstu ovo naselje nazvao „Azijatskom kolonijom“, ovo se nikako nije dopalo stanovnicima naselja pa su sami odlučili da ga nazovu „Jatagan Mala“, i ovo ime je posle nekog vremena postalo zvanično.

„Čudnu sliku pruža Jatagan Mala sa svojim bednim straćarama, ćumezima i zemunicama. Mogla bi da liči na azijatsko selo, mogla bi da liči na afrikansku varoš, mogla bi da liči na marokanski logor, ali u stvari ne liči ni na šta sem na Jatagan Malu“, napisao je autor teksta.

Većina stanovnika Jatagan Male su bili starosedeoci Beograda, a bilo je i doseljenika iz Smedereva, Požarevca, Novog Sada i Senjskog Rudnika.

Većina kuća, njih 126, je bila sagrađena od dasaka, koje su bile ili zakucane ili zalepljene raznim vrstama improvizovanog lepka, od cigle je bilo 68 kuća, a bilo je i 4 zemunice od kojih su 3 bile potpuno iskopane u zemlji, dok je jedna bila natkrivena daskama.

Iako bednog izgleda jedan inžinjer je za list Vreme procenio da cela Jatagan Mala predstavlja kapital koji vredi više od tri miliona dinara. Vrednost kuća se protezala od 500 do 50.000 tadašnjih dinara.

Kako piše autor ovog teksta, najbednija je bila jedna kuća od dasaka pokrivena limom, imala je samo jednu prostoriju i u njoj je živeo jedan poslužitelj sa ženom i dvoje dece, i ova kuća je procenjena na 500 dinara.

Malo skuplja od ove kuće bila je jedna zemunica, potpuno ukopana u zemlju, u kojoj je živela jedna samohrana majka sa troje dece, i ona je procenjena na 1000 tadašnjih dinara.

Jatagan mala, opasni deo Beograda

Opisivali su je kao „ruglo Beograda“, kao „živi čir na licu prestonice“, „čatrlje (kolibice) koje je pakao sručio iz oblaka“, ali su je sagledavali i na pomalo romantičan način: beleženo je da su se tamo ljudi, uprkos bedi i nemaštini, „na drugačiji način radovali i tugovali“, piše slikeiprilike.com.

Ime Jatagan Male kao i samo naselje, danas je popularizovala serija Senke nad Balkanom u kojoj se odvija deo radnje.

Naselje nije imalo vodu, struju i kanalizaciju, a stanovništvo se vodom snabdevalo sa tri česme, a ni do 1929. situacija se nije znatno promenila, osim što se povećao broj stanovnika, pa sam tim i ono što je bilo najnužnije za život.

Jedan od najupečatljivijih detalja koji se odnosi na Jatagan malu, a verno je dočarano i u seriji „Senke nad Balkanom“ jeste blato. S obzirom na to da kanalizacija nije bila sprovedena, već je upotrebljena voda prosipana ispred i oko kuće, čime je stvarano nezdravo blato. Parcele sa kućama u Jatagan mali su bile nepravilne, različitih oblika i dimenzija, nije bilo uređenih ulica, kuće su bile postavljene bez reda, u nekoliko redova, ali uprkos neljudskim uslovima za život, Jataganmalci su se protivili rušenju svog naselja.

Priča o rušenju Jatagan male potezala se tokom čitavog njenog postojanja, ali je prvo pravo rušenje započeto 1931. godine, zbog radova na kanalizacionoj mreži u Bulevaru Franše d’Eperea – tada je uklonjeno oko 60 objekata. Odluka o definitvnom rušenju Jatagan male doneta je u oktobru 1934. – u godini u kojoj je smeštena radnja druge sezone serije „Senke nad Balkanom“. Tako da je moguće je da će se jedan od zapleta nove sezone odnositi upravo na ovo. 

Neki od Jataganmalaca su novčano isplaćivani, dok su drugi bili raseljavani po obližnjoj gradskoj periferiji. U periodu od 1938. do 1940. porušen je najveći broj kuća radi proširenja fakultetskog kompleksa i izgradnje Veterinarskog fakulteta. Jedna od najpoznatnijih lokacija na koju su dospeli Jataganmalci nakon rušenja, bila je Marinkova bara, u kojoj se nastanio najveći broj romskih porodica. Jatagan mala je konačno raseljena tek početkom šezdesetih godina prošlog veka, prilikom pripreme za organizovanje Prve konferencije nesvrstanih i izgradnje autoputa kroz Beograda.