Fasade Beograda: Grafiti i reljefi

Kulturni centar Beograda pokrenuo je ciklus šetnji kroz koje se upoznaje Beograd iz jednog novog ugla. Na šetnjama se zajedno sa arhitektama, umetnicima i istoričarima otkrivaju novi slojevi Beograda, koji su „skriveni, ali ispred naših očiju”.

Početak grafiti kulture u bloku 45

Prvi KCB Urban Hike je bio posvećen počecima i razvoju grafiti kulture u Beogradu, koja je krenula iz Bloka 45. Ovaj deo Novog Beograda je predstavnik arhitekture i urbanizma sedamdesetih godina prošlog veka. Izgrađen je u rekordnom roku, a život koji se tu dešavao stvorio je posebnu atmosferu i osećanje pripadnosti bloku. Grafiti u Bloku 45 nastaju osamdesetih godina, pod uticajem hip-hopa, brejk densa i potrebe da se iskorači iz sivila. Upravo su iz ovog bloka potekli neki od najznačajnijih umetnika beogradske grafiti i street art scene: Jens, Hope, Cash, Junk.

Prvi grafiti u Beogradu su bili inspirisani njujorškim stilom koji se, kao i u ostatku Evrope, pojavio još sredinom osamdesetih. Ti prvi grafiti mogli su se videti u blokovima, na keju pored Save.

„Karakteristično za ovaj rani period jeste to da su se naši prvi grafiteri poistovećivali sa njujorškim uličnim pokretom. Beograd se sredinom ‘90-ih nalazio u sličnom stanju kao Njujork sedamdesetih”, objasnila je Ljiljana Radošević sponu dinamike grada i grafita.

Prema rečima Ljiljane Radošević, istoričarke umetnosti iz organizacije Street art Belgrade, u bloku 45 stanari su se već toliko navikli na grafiti umetnost da su mnogi počeli da se orijentišu po grafitima i lokacijama na kojima se nalaze. Dešava se ponekad da komšije iznesu rakijicu da posluže grafitere, ili neka mama pošalje dete da im odnese kolače. Zato ne čudi što se ovde mogu naći najkvalitetniji grafiti. Najbolji dokaz tog blokovskog duha je da se tokom šetnje u blizini grupe zatekla mama jednog od prvih grafitera i iskoristila priliku da ispriča svoje utiske o Jensovim počecima i „kako mu je stalno donosila sprejeve iz Pariza”.

Blok 45

Visoko cenjen kao izuzetan arhitektonski koncept Blok 45, poznat i kao „Naselje Sunca” izgrađen je prema pobedničkom konkursnom rešenju iz 1965. čiji su autori bili Ivan Tepeš i Velimir Gredelj. Blok je sagrađen za četiri godine u periodu 1969-72. i čine ga tri celine: soliteri uz Ulicu Jurija Gagarina, kompleks četvorospratnica i dvospratnica u centralnom delu bloka i deo uz Savu, Savski kej i nasip. Glavni arhitekti angažovani na projektovanju stanova u Bloku 45 su bili Mihailo Čanak (osmospratnice), Rista Šekerinski (četvorospratnice i dvospratnice) i Grgur Popović (soliteri). Teren na kome se nalazi Blok 45 pripadao je selu Bežanija, bio je močvaran i podizanju bloka je prethodilo dugotrajno isušivanje i nasipanje terena. U Bloku 45 živi oko 16.000 ljudi, što je red veličine mesta kao što su Apatin, Negotin ili Velika Plana.

Beograđani i Beograđanke na reljefima

Drugi KCB Urban Hiking je pozvao učesnike da podignu visoko glave i otkriju neverovatan svet reljefa na beogradskim fasadama. Čitav novi Beograd, sa svojim Beograđanima i Beograđankama koji sa visina prate užurbani život na ulicama grada.

Tokom šetnje su otkriveni likovi na fasadama od Zelenog venca do Senjaka, nastajali između dva rata, periodu kada je i najveći broj fasada ukrašen reljefima. Reljefa u Beogradu ima jako mnogo, ali su skriveni od pogleda u uskim ulicama ili zelenim krošnjama. Na trasi oko ulice Kneza Miloša može da se bolje sagleda bogatstvo ukrasa na zgradama sa različitim autorima.

Veliki broj reljefa je nastao u kratkom periodu tokom 30-ih godina prošlog veka, kada je izgrađen centralni deo grada. Pored zgrada institucija na kojima je uobičajeno da se vide simbolični reljefi vezani za oblast koju sama zgrada predstavlja, veliki je broj stambenih zgrada koje imaju ukrase što je svojevrsna specifičnost Beograda. Često su vlasnici stambenih zgrada bili imućni trgovci koji su ukrašavanje fasada koristili kao način prikazivanja uspeha i bogatstva. Turu su vodili Marina Dokmanović i Predrag Pantelić, koji su reljefe sa beogradskih zgrada sačuvali kroz proizvode svog brenda New Cycle – majice i nakit. Nažalost, danas je veliki broj zgrada oronuo, fasade su promenile boju, pa se i reljefi teško prepoznaju, ali njihov projekat ima između ostalog ulogu da ove reljefe sačuva i skrene pažnju na njihovu estetiku i istoriju.

Marina je podelila zanimljivu priču o nastanku različitih reljefa. Zgrada koja se nalazi na ćošku Ulica kneza Miloša i Miloša Pocerca na frontalnom delu ima reljef na kojem su dve romantične devojke, a sa strane zgrade dva radnika koja kopaju. Prema istraživanjima navodno je arhitekta levičarske orijentacije tražio da se prikažu radnici, a autor reljefa i politički neistomišljenik odlučio je da na glavno mesto stavi devojke, pa je radnike poturio sa strane. Jedna od zanimljivih stanica tokom ture je bila i zgrada prvog obdaništa u Beogradu izgrađenog 1926. godine, na kojoj se nalaze reljefi majke sa decom i majke sa bebom umotanom u pelenu. Još jedan zanimljiv reljef čoveka koji se trka sa automobilom se nalazi na zgradi u Ulici kraljice Natalije 64. Zgrada je izgrađena 1931. godine, prema planu arhitekte Milana Zlokovića, a sa namenom da bude Opel predstavništvo u Beogradu. Danas je to stambena zgrada, a reljef podseća na neka davna vremena.

Bogatstvo reljefa u Beogradu još uvek nije otkriveno u potpunosti.

„Reljefi su postavljani da bi poslali neku poruku. Svaka slika nešto govori, a čitanje ovih reljefa je kao čitanje priča. I tada kao i danas, ljudi su prolazili pored ovih fasada i imali neku interakciju sa njima”, rekao je Predrag o važnosti reljefa.

Simboli

Javne građevine su dekorisane reljefima i skulpturama koje su ukazivale na oblast koju pokriva institucija – kao što su državni grbovi, vojnički oklopi, kacige i oružje za oblast vojske, lik žene, povezanih očiju sa mačem i terazijama u rukama kao simbol pravde, lik Hermesa i Merkura za oblast trgovine i finansija. Pored institucija, u periodu između dva rata bilo je veoma popularno da imućniji građani angažuju majstore – likoresce, pa i poznate vajare da bi obeležili svoj uspeh na fasadama kuća ili firmi – tako da svi vide. Često su kroz reljefe prikazivali svoje zanimanje kroz bukvalno prenošenje atributa svog poziva – čekić, nakovanj, makaze, štap sa đevrecima itd.