Kafane i hoteli Beograda – spomenici kulture i društvenih promena

Istoričarka umetnosti Ljubica Radovanović iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, koja je i autorka izložbe i edukativne šetnje pod nazivom Hoteli i kafane – prepoznavanje spomenika kulture, kroz razgovor nam je „otvorila vrata‟ hotela i kafana starog Beograda.

Kafana je oduvek bila mesto gde se život dešavao, u njoj su se ljudi okupljali, razmenjivali mišljenja, ispirali grlo i punili stomak posle dugog dana. U prvim hotelima su umorni putnici skupljali snagu da nastave dalje svoja dugačka putovanja, ali i koristili priliku da saznaju sve novosti i budu informisani o aktuelnim gradskim vestima. Danas su hoteli i kafane neodvojivi deo ugostiteljske ponude, na njih smo navikli, zgrade u kojima se nalaze su postale sastavni deo urbane mape i često zaboravimo da su pravi spomenici kulture, u kojima se neretko menjala istorija zemlje i naroda.

Mnoge zgrade u kojima su se prve kafane i hoteli otvarali i danas su tu i podsećaju nas na Beograd koji se razvijao i uzdizao posle velikih razaranja. Na prostoru grada Beograda nalazi se 439 nepokretnih kulturnih dobara, a među njima je izvestan broj hotela i kafana koji i dalje vode aktivan život i bitan su segment svakodnevice stanovnika Beograda. Ova kulturna dobra su pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika grada Beograda, zaduženim da se istorija tog beogradskog nasleđa sačuva.

Kada se pojavljuju prvi hoteli i kafane u Beogradu? 

Razvoj života kafana u Srbiji započinje u srednjem veku, a za vreme Osmanlija doživljava procvat, kada se njihova vrata otvaraju označavajući ih kao mesta pristupačna svima. Кao okupljališta strogo podeljenih društvenih slojeva, predstavljali su prva mesta za slobodnu razmenu mišljenja, otvoreno političko rezonovanje, kasnije i političko organizovanje, čime postaju prvi prostori slobode misli i zametka procesa demokratizacije društva. Početkom šezdesetih godina 19. veka, kristalisala se precizna definicija razlikovanja kafane i mehane, dok je podizanje hotela direktno uticalo na urbani razvoj grada. Objekti hotelske namene donosili su duh Evrope u prestonicu, čime su direktno uticali na emancipaciju društva. Istovremeno, svojim graditeljskim rešenjima svedočanstvo su razvoja arhitektonskog pečata grada.

Na kojem prostoru u Beogradu se gradio najveći broj ovih objekata i kako su izgledali?

Početkom 19. veka kada se turska vojska povukla iz Beograda, počinje njegova ubrzana urbanizacija. Beograd se razvija ka reci Savi, formirajući trgovački centar na prostoru Male pijace. Razvojem Abadžijske čaršije i dolaskom bogatijih trgovaca na potezu današnje Ulice Кraljice Natalije, razvija se privredni centar Beograda od Železničke stanice do Terazija kao središta, a hoteli predstavljaju materijalno svedočanstvo tih socijalnih kretanja. Кao urbana dominanta prostora, dekorativnom obradom fasada i gabaritom, simbolizovali su razvoj, moć i prosperitet grada koji se sve više razvijao pod uticajem evropskih metropola. Proces podizanja hotela je bio uslovljen i potrebom za smeštajem sve većeg broja posetilaca prestonice, poslovnih ljudi i turista.

Nasuprot hotelima, kao predstavnicima pretežno gradske arhitekture, stoje mehane, reprezenti narodnog graditeljstva i začetka kafane kao mesta javnog okupljanja društva tog vremena. Svojom prostornom dispozicijom i načinom gradnje predstavljaju značajan dokument za proučavanje dometa graditeljstva 19. i početka 20. veka.

Ko je u 19. veku bio gost kafane?

U devetnaestom veku, u vreme formiranja moderne srpske države, privatne kuće nisu bile mesta u kojima se odvijao bogat društveni život. Tu se živelo porodičnim životom skrivenim od pogleda. Oni koji nisu pripadali porodičnom krugu imali su pristup u taj svet najčešće samo u vreme velikih praznika ili domaćinove slave. Sve delatnosti van kruga porodice, odvijale su se u čaršiji i u kafanama, koje su bile središte društvenog, kulturnog i političkog života. Nakon što je u 19. veku kristalisana razlika između mehane i gradske kafane, spontano se razvio život svake kafane ponaosob kao i kruga ljudi koji su se u njima okupljali. Na primer, u kafani „Ruski car“ su redovni gosti bili umetnici, slikari koji su pre svega bili pobornici francuskog umetničkog izraza i savremeni književnici koji su svoje ideje tu glasno zastupali.

Koje promene je donela izgradnja hotela i kafana Beogradu?

Hoteli i kafane grada Beograda živo su svedočanstvo razvoja grada i društvenih i materijalnih okolnosti vremena u kojem su podignuti. Ovi spomenici kulture stoje pred nama kao izraziti primeri arhitektonskog izraza epohe, ali i kao objekti koje svakodnevno koristimo i pored kojih neretko prolazimo.

Pozicionirane duž drumova i u centrima naselja, bile su stecište putnika, trgovaca i meštana kao centar javnog okupljanja i informisanja. Proces izlaska novoformiranog građanskog sloja školovanog u evropskim kulturnim i intelektualnim centrima iz privatnog prostora svoga doma u javnu sferu odvijao se istovremeno s procesom transformacije iz orijentalne mehane u kafanu. U tom smislu, bondručna konstrukcija mehana se napušta i kod sve većeg broja kafana koje se otvaraju u urbanom jezgru grada, a koje su najčešće bile smeštene u okviru prizemne zone objekata podignutih po evropskim normama akademske arhitekture. One postaju mesta okupljanja umetnika, književnika, političkog kora i uglednih građana. S vremenom su pojedini hoteli i kafane, usled dugog trajanja, kao i zbog svoje neosporne arhitektonske i istorijske vrednosti, zalaganjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda utvrđeni za spomenike kulture.

Narodna biblioteka u gostionici „Srpska kruna‟

Ova gostionica, koja u arhitektonskom smislu spaja tradiciju orijentalnog hana i evropski koncipiranog hotela, imala je ključnu ulogu u spasavanju knjiškog fonda Narodne biblioteke nakon bombardovanja Beograda 1941. godine. Ovaj objekat ugostiteljske namene je tada postao biblioteka, a u tom procesu nije izgubio ništa od originalnog arhitektonskog koncepta.

Kafana „?“

Ova kafana je od svog postanka bilo važna tačka na mapi gradskih dešavanja. Кafana „?“ se nalazi u Ulici kralja Petra br. 6, u nekadašnjoj Glavnoj čaršiji. Кuću u kojoj se nalazi Кafana „?“, po nalogu kneza Miloša, podigao je 1823. godine Naum Ičko, bezrđanbaša, trgovački konzul, i sin Petra Ička, koji je u našoj istoriji poznat kao jedan od glavnih organizatora Prvog srpskog ustanka. U pitanju je tipična gradska kuća sa početka 19. veka, jedan od svega nekoliko sačuvanih primeraka takve arhitekture. Značaj objekata kafanske namene je prepoznat od strane institucija za zaštitu pa je još 1946. godine Кafana „?“ utvrđena za spomenik kulture.

Fotografije: foto-dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda